Wat is dementie?
Een korte samenvatting van de invloed van het verouderingsproces op de werking van de hersenen.
DE WERKING VAN DE HERSENEN
Hoe zitten de hersenen grofweg in elkaar en wat voor processen spelen zich af bij het opslaan van informatie in de vorm van herinneringen? (deels gebaseerd op het artikel: "What happens in your brain when you make a memory?" door Dean Burnett, professor in de neurowetenschappen en docent aan de Cardiff University in Wales)
>> naar oorspronkelijke artikel
'Als het brein zo simpel was dat we het konden begrijpen, zouden wij zo simpel zijn dat we het niet zouden kunnen begrijpen.' - (Lyall Watson - bioloog, anthropoloog)
De hersenen sturen alle processen in ons lichaam aan:
- van bloeddruk en ademhaling, tot beweging van de spieren.
- van het opslaan en interpreteren van zintuigelijke ervaringen, tot het efficiënt beheren van het korte termijn en langetermijngeheugen.
- tot abstract redeneren en taalbeheersing
- tot uitermate complexe netwerken van neurologische processen, die bijvoorbeeld een samengestelde emotie als empathie kunnen genereren.
Een globaal inzicht in de werking van de hersenen m.b.t. het opnemen van informatie en de werking van het geheugen, geeft verheldering over de effecten van de hersenaandoening dementie.
DE AMYGDALA
Codeert alle emotionele informatie, om opgeslagen te kunnen worden in het lange-termijngeheugen. Met name ervaringen die angstreacties oproepen (en tot een vlucht- of vechtreactie kunnen leiden) worden als waardevolle informatie opgeslagen om voorbereid te zijn op vergelijkbare situaties in de toekomst.
PREFRONTALE CORTEX
Het korte-termijngeheugen, of beter gezegd: het werkgeheugen: daar bevindt zich alle tijdelijke informatie die we nodig hebben en combineren om te denken.
Een uiterst toegankelijke en toch wetenschappelijk verantwoorde film die inzicht geeft in de werking van geheugen en emoties, is de Pixar-tekenfilm: Inside-out
DE HIPPOCAMPUS
Codeert alle informatie tot relevante herinneringen, om opgeslagen te kunnen worden in het lange-termijngeheugen. De hippocampus kent verschillende prioriteiten toe aan informatie:
- Veel herhaalde herinneringen zijn belangrijker
- Herinneringen met een sterke emotionele component zijn belangrijker (door de invloed van de Amygdala)
- Warrige of moeilijk te plaatsen informatie is veel minder belangrijk
IMPLICIET GEHEUGEN
(gewoontes en vaardigheden) - fietsen, schrijven, maar ook het gevoel van balans op een fiets of de houding van je vingers als je een pen vasthoudt. Dingen die je je meer intuïtief eigen hebt gemaakt, die je eerder voelt dan dat je ze in woorden uitdrukt.
LANGE-TERMIJNGEHEUGEN
Informatie wordt opgeslagen in de vorm van fysiek aanwezige verbindingen tussen neuronen (synapsen). Vergelijkbaar met een harde schijf. Verschillende regionen in de hersenen herbergen herinneringen gekoppeld aan een specifieke zintuigelijke input: visueel, auditief, gerelateerd aan taalbegrip, etc.
EXPLICIET GEHEUGEN
Dingen die je herinnert, die je juist wél in woorden uitdrukt:
- semantisch: kennis - 'Parijs is de hoofdstad van Frankrijk'
- episodisch: persoonlijke herinneringen - 'weet je nog dat het zo regende toen we op vakantie in Parijs waren'
HET VEROUDERDE BREIN
Het verouderende brein toont met name een significante afname (30 - 40%) van de witte stof in de hersenen. In dat gedeelte vinden de connecties plaats tussen neuronen, die verantwoordelijk zijn voor onze hersenactiviteit.
Het is bewezen (en eigenlijk wel logisch) dat de meest complexe en doorgeëvolueerde hersenprocessen het eerst slechter gaan functioneren. In onderzoek naar onze meest verwante diersoort, apen, blijkt dat bij hen dezelfde afname van de herseninhoud plaatsvindt, maar een vorm van dementie komt bij hen niet waarneembaar voor. Juist de complexe processen, die het verschil tussen mens en dier karakteriseren, zoals taalbeheersing, abstract denken, het bij elkaar kunnen brengen van een begrip van verleden, heden en toekomst, raken het eerst verstoord.
Dementie betekent dat er beschadigingen optreden in de structuur van deze processen, zodat niet alle neurale lijntjes die met elkaar verbonden dienen te zijn om goed te kunnen functioneren, aanwezig zijn.
MOEITE MET NIEUWE INFORMATIE
En juist in de Prefrontale cortex, het werkgeheugen van ons brein - waar alle actuele indrukken worden gecombineerd met verschillende vormen van opgeslagen informatie, vinden die beschadigingen het meest ingrijpend plaats. Dat betekent, dat het arsenaal aan herinneringen dat je hebt opgebouwd om de actualiteit van je omgeving te kunnen duiden, niet meer adequaat kan worden gekoppeld aan je huidige ervaring. Je raakt de betekenis van woorden kwijt, of je brein legt het verkeerde verband: je zegt 'hamer' terwijl je 'vork' bedoelt.
Je kunt daardoor moeilijker nieuwe informatie verwerken, reageren op gesprekken of vragen van mensen om je heen. Of bijvoorbeeld je omgeving herkennen: omdat je nog niet zo lang in dit verzorgingshuis woont, hebben de indrukken van deze omgeving zich nog niet blijvend genesteld in je geheugen. Er zijn geen automatismen, zoals de weg van woonkamer naar toilet, die je jarenlang in je oude huis tot een instinctieve handeling hebt gemaakt, waar je niet eens over hoefde na te denken. Die herinnering, het ruimtelijke gevoel, je oriëntatie, het gevoel van het tapijt onder je voeten, de deurpost waar je je altijd even aan vasthield voor je de drempel overstapte, díe zit stevig in je geheugen. Niet de gemeenschappelijke woonkamer van het verzorgingshuis, met het toilet ergens op de gang in een klinische ruimte met rare tegels.
MENSEN MET DEMENTIE ZIJN NIET GEK
Iemand die lijdt aan Alzheimer bevindt zich niet in een andere wereld, maar wordt geconfronteerd met twee onverenigbare werelden tegelijk: Je hebt wel degelijk door dat er iets niet klopt: dat mensen raar op je reageren, dat je eigenlijk wél de weg hier zou moeten weten, en dat leidt tot veel onzekerheid en stress.
Door schaamte over je inadequaat reageren, probeer je je verwarring te verbloemen: je houdt misschien onterecht vast aan je overtuiging dat je wéét dat je in de gang van het kantoor bent waar je jaren gewerkt hebt, maar signalen die aangeven dat dat niet klopt, maken je angstig of boos. Je kunt jezelf niet meer vertrouwen. En dat is vreselijk.
Is het een geruststelling dat Alzheimer een onomkeerbare progressieve ziekte is, en dat bij nog verdere verslechtering je uiteindelijk niet meer weet dat jouw perceptie niet klopt met je omgeving?
Dan is functioneren niet meer een strijd met je tekortkomingen, maar draait hoofdzakelijk om de ervaring van, behoefte aan of afkeer van prikkels.
EEN TAAK VOOR ONTWERPERS
Omdat een groot deel van ons welbevinden en gevoel van vertrouwdheid te maken heeft met onze directe omgeving, is het enorm belangrijk om daar veel aandacht aan te besteden. Voor ouderen met dementie kan de leefomgeving een bron zijn van stress, onzekerheid en verwarring. Het is goed om te weten wat voor aspecten de oorzaak vormen voor deze gevoelens. En dan is het heel goed mogelijk om een omgeving in te richten, die vertrouwd aanvoelt, rust en houvast geeft.
Als basis voor een zorgvuldige ontwerphouding is het belangrijk om kennis te hebben van de elementaire effecten van dementie op de hersenen, met name op de interpretatie van zintuiglijke ervaringen. (zie het artikel: De werking van de hersenen)
Aanknopingspunten vind je in deze gegevens: In het lange-termijngeheugen zitten de herinneringen die voortkomen uit gewoontes, en herinneringen die een sterke emotionele lading hebben, het stevigst verankerd.
- Wat betreft gewoontes: daar zie je een onderscheid in tussen complexe informatie (kennis, dingen die je in taal moet uitdrukken, herkennen van cijfers, abstracte denkbeelden) en eenvoudige, impliciete herinneringen (zo ziet een stoel eruit, ik ruik koffie, dit voelt zacht, koud, warm). De herinnering van complexe informatie wordt het eerst en het meest ingrijpend verstoord - terwijl de impliciete herinneringen lang intact blijven. Daar kunnen mensen dus het beste houvast aan hebben!
Dus bedenk dat een speciaal ontworpen meubel (ondanks alle beste bedoelingen) juist heel veel stress kan opleveren, als het niet een vertrouwde herkenbare associatie oproept met - een tafel, een kast, een plaatjesboek, etc. Als iemand niet begrijpt hoe iets werkt, wordt hij onzeker, en dat is nu juist wat je als invoelende ontwerper wilt vermijden!
- Wat betreft de emotionele lading van herinneringen: Het is goed om je ervan bewust te zijn dat herinneringen die je hebt opgedaan in intense periodes van je leven, het best bewaard worden. Dit kan natuurlijk heel problematisch zijn, zoals in het geval van een oorlogstrauma. Het geeft ons echter ook een richtlijn voor de belevingswereld van ouderen met dementie wat betreft vertrouwde, herkenbare elementen en situaties.
Een oudere die lijdt aan Alzheimer wordt niet per se 'kinds'; en het is ook iets te gemakkelijk om te zeggen dat mensen steeds verder terug in de tijd gaan qua beleving. De complexiteit van het herinneringsproces neemt af. En de herinneringen die het stevigst verankerd zitten, zijn die uit de periode in je leven die je het meest intensief hebt beleefd: en dat is meestal de jong-volwassenheid. Je eerste vriendje of vriendinnetje, je losmaken van je ouders, je eerste baan, trouwen, een kind krijgen, voor het eerst zelfstandig wonen... die ervaringen hebben jouw wereld(beeld) gevormd.
OUDERDOM KOMT MET GEBREKEN
En tot slot is het goed om je te realiseren dat de gebreken die het lichaam vertoont door het ouder worden, algemeen zijn en voor heel veel ouderen gelden. Een verslechterend gezichtsvermogen, je afgesloten voelen van de buitenwereld door een afnemend gehoor, moeite hebben met bewegen, en daardoor onzeker worden en bang om te vallen: het hoort bij het ouder worden.
Alleen als daar de aandoening dementie bijkomt, wordt het nóg veel lastiger om je veranderende relatie tot de wereld om je heen te duiden. Dat is de oorzaak van angst, paniek of boosheid. Het is een waardevolle taak voor ontwerpers om vanuit begrip voor die complexe relatie die de dementerende oudere tot zijn omgeving heeft, te blijven denken. En dan kun je veel rust, vertrouwen en veiligheid bieden.