Zichtlijnen
Waar kun je rekening mee houden in een ontwerp? Wat is belangrijk voor bewoners, en wat voor verzorgers?
In de architectuur is het gebruik van zichtlijnen een belangrijk ontwerpmiddel. Door middel van een effectieve vormgeving van de ruimte, kan een ontwerper de gebruiker helpen (of zelfs tot op zekere hoogte beïnvloeden) een gebouw te begrijpen, en aanleiding te bieden voor bepaalde te volgen routes of handelingen.
Voor ouderen met dementie is het begrijpen van je omgeving enorm belangrijk: ook al kun je misschien niet altijd het 'verhaal achter' de ruimte waarin je je bevindt duiden (is dit mijn oude kantoor?, ik ben hier niet thuis...), dan nog is een heldere ruimte die je overzicht biedt veel rustiger dan een onoverzichtelijke ruimte, waarin je niet weet waar je heen wilt of kunt.
Ontwerpers kunnen op verschillende manieren helpen om deze duidelijke omgeving voor ouderen in een verzorgingshuis te creëren.
WAAR KUN JE REKENING MEE HOUDEN?
Om te beginnen is het goed om je te realiseren dat het zicht van ouderen varieert: door verslechterend gezichtsvermogen is voor veel ouderen de wereld die zij zien veranderd (meer hierover in het artikel: wat zie je door de ogen van een oudere?), maar dat geldt natuurlijk niet voor iedereen in gelijke mate.
- Rekening houden met contrast is heel effectief om een ruimte herkenbaar te maken. Details en patronen zijn veel minder belangrijk: deze worden ofwel beperkt opgemerkt, of zorgen juist voor een onrustig beeld.
Het inzetten van contrasten in kleuren, of licht en donker, kan echter een duidelijk visueel accent leggen: Daar is het raam, daar staat een fijne stoel, dat is de deur naar de gang.
Een ander aspect dat invloed heeft op het zicht is de houding van ouderen; door stijvere spieren, door het lopen met een rollator, en door onzekerheid over de ondergrond, hun evenwicht etc., lopen ouderen vaak wat meer ineengedoken. Hun eerste focus is op de twee meter voor hen, op de vloer, en niet ver vooruit.
- Daarom is de keuze voor een goede vloerafwerking belangrijk: geen obstakels, geen drempels. Goede verlichting in (o.a.) gangen draagt ook enorm bij aan het gevoel van zekerheid en vertrouwen van ouderen. Als daarvoor gezorgd is, kun je een stap verder gaan in het begeleiden en stimuleren van beweging.
- Houd er dus rekening mee, dat niet iedereen direct zicht heeft op iets wat ver verwijderd is. Als de eetruimte bijvoorbeeld aan het einde van de gang is, is het effectief om die te accentueren door visuele aandachtstrekkers: een glazen deur die zicht heeft op beweging en daglicht, of een contrasterende kleur op een deur of wand; extra verlichting, een bord met het menu van de dag, etc.
Maar niet iedereen heeft het overzicht om aan het begin van de gang te zien wat er aan het einde ervan gebeurt. Dus is het belangrijk om 'onderweg' ook voldoende stimulans te bieden: een duidelijke looproute die aangegeven is door kleur of materiaal van de vloer, of bijvoorbeeld een zitje of rustplek halverwege, vanwaar je je weer even kunt oriënteren.
HOE ZET JE ZICHTLIJNEN EFFECTIEF IN?
Een tekening van de situatie is het meest doeltreffende middel om zichtlijnen in een bestaand gebouw te analyseren, en in een ontwerp optimaal toe te passen. Een voorbeeld van zo'n analyse:
Belangrijk daarbij is, om naast de analyse van de gebouwde omgeving (wanden, aanwezigheid van daglicht én kunstlicht, etc.) ook rekening te houden met de inrichting van de ruimte. Je zou bijvoorbeeld van bovenstaande tekeningen ook een ingezoomde versie kunnen maken van een deel van het gebouw (huiskamer, gang) met de inrichting ingetekend, en het effect daarvan op zichtlijnen in combinatie met looplijnen.
VERZORGEND PERSONEEL: OVERZICHT EN VEILIGHEID
Zichtlijnen zijn voor verzorgenden essentieel voor de uitvoering van hun werk, om controle te houden over de groep ouderen voor wie zij verantwoordelijk zijn. Ontwerpers kunnen verzorgenden hierin enorm helpen, door rekening te houden met benodigde zichtlijnen om overzicht te waarborgen.
Als je alleen maar zou kijken naar het overzicht, zou een grote ruimte waarin de gehele groep ouderen verblijft, het beste werken. Verzorgenden kunnen in één oogopslag de gehele ruimte overzien. Echter, zulke ruimtes werken enorm stressverhogend op ouderen met dementie, vanwege het gebrek aan schaal en de overdaad aan prikkels.
De truc is daarom, om een evenwicht te vinden tussen ruimtes met een huiselijke maat, en doorzichten over meerdere ruimtes, om het werk van het verzorgend personeel te vergemakkelijken. Ruimtes met een hoek erin - afbakening van gedeeltes door middel van lage kasten of de plaatsing van de meubels - een doorzicht door een glazen wand, of door een opening in een wand: dit zijn allemaal voorbeelden van ruimtelijk ontwerpen die mogelijkheden bieden voor overzicht.
Een aparte tekening voor het gebruik door verzorgenden: Ook voor deze groep gebruikers werkt een tekening het beste, om te checken hoe de zichtlijnen in een bepaalde situatie lopen:
In overleg met het personeel kan aansluitend daarop worden gekeken naar de dagelijkse manier van werken: in veel gevallen is een afgesloten 'zusterpost' op een afdeling niet meer noodzakelijk, en kunnen veel van de werkzaamheden in, of in het zicht van de huiskamer voor de bewoners worden uitgevoerd. Op die manier creëer je een ontspannender vorm van toezicht, die zowel bewoners als verzorgenden meer ruimte biedt, en een rustiger woon- en werkomgeving oplevert.