Ouderdom en de zintuigen

Door het ouder worden gaat ons lichaam op veel verschillende plekken gebreken vertonen of minder goed functioneren.

Diverse verouderingsprocessen vinden parallel plaats in het lichaam - en dementie is een van de meest ingrijpende daarvan. Het lastige van dementie is, dat het direct invloed heeft op de interpretatie van zintuiglijke ervaringen, waardoor mensen angstig, onrustig of agressief kunnen worden door wat ze (denken te) ervaren. Bovendien wordt het communiceren steeds lastiger - waardoor het voor mensen in de directe omgeving moeilijk is om te achterhalen wát veroorzaakt dat iemand angstig of onrustig wordt.

Daarom is het goed om inzicht te krijgen in de onderliggende processen van het verslechteren van de zintuigen. En je ervan bewust te zijn dat die gebreken op zich los staan van de dementie, maar wél een reden kunnen zijn voor onzekerheid of irritatie; gevoelens die uitvergroot worden door de dementie.

Een achteruitgaand gezichtsvermogen heeft veel invloed op de ervaring van de leefwereld van dementerende ouderen. Herkenning wordt lastiger, oriëntatie wordt moeilijker. Gevoeligheid voor schittering en fel licht kan irritatie veroorzaken.

Goed om je te realiseren:
- Ouderen hebben grof gezegd dubbel zoveel licht nodig als mensen onder de 40.
- Zij zijn gevoeliger voor fel licht.
> Lees meer over licht

- Ouderen hebben een kleiner gezichtsveld: de door hen waargenomen wereld is kleiner.
- De flexibiliteit in het focussen tussen veraf en dichtbij neemt af; hierdoor wordt het lastiger overzicht te houden in een ruimte, en heeft men eerder last van een onrustig interieur
> Lees meer over onrust en rust in het interieur

- In bepaalde kleurspectra (blauwe en groene tinten) kan men veel minder contrast zien.
> Lees meer over de veranderende perceptie van ouderen in dit artikel: 'wat zie als je kijkt door de ogen van een oudere?'

Hardhorendheid is een tweede gebrek dat veel voorkomt. Het gehoor neemt af; met name eerst in de hogere tonen, gaandeweg ook lagere tonen. Met name in onrustige ruimtes met veel diverse geluiden, is het moeilijk je te concentreren.

- Een verslechterend gehoor veroorzaakt natuurlijk in eerste instantie communicatie-problemen. Doordat iemand zich niet meer in contact voelt staan met zijn omgeving, kan dit tot depressieve gevoelens leiden; men trekt zich terug (uit schaamte en onzekerheid) - en zo versterkt dit proces zichzelf weer.

- Verschillen in volume (onrust door veel diverse geluiden in een ruimte, maar ook plotselinge harde geluiden) veroorzaken irritatie.

Rust en concentratie in de omgeving helpen: bijvoorbeeld door een ruimte uitsluitend te gebruiken voor een functie tegelijkertijd - in de eetkamer wordt géén televisie gekeken, en het gerommel met de karren met servies vindt ook buiten de ruimte plaats.

- Voor sommige ouderen met dementie in combinatie met een slecht gehoor, is het afwezig zijn van geluiden juist stressvol. De afwezigheid van geluidsprikkels maakt hen angstig en onrustig. Deze mensen lossen dit op door zelf geluid te produceren, dat veelal van binnen ervaren wordt door trillingen: brommen, neuriën of op de tafel slaan.

Dit is weer onrustig voor de omgeving, en dus worden deze mensen vaak apart van de groep gezet. Het is de moeite waard om te kijken of er andere (bijvoorbeeld visuele) prikkels de behoefte aan zintuiglijke indrukken kunnen bevredigen.

Het ervaren van smaken en geuren neemt ook geleidelijk af tijdens het ouder worden.

Het bijzondere van deze sensaties is, dat ze met name in het impliciete geheugen opgeslagen zijn: het zijn vaak associatieve herinneringen die opgeroepen worden (de beroemdste is natuurlijk de madeleine van Proust). Deze herinneringen zijn veelal erg sterk, vooral omdat ze geassocieerd worden met emotionele gebeurtenissen.

Ontzettend waardevol zijn gevoelens van herkenning die kunnen worden opgeroepen door bijvoorbeeld de geur van koffie, het bakken van pannenkoeken, de geur van dennentakken met Kerst en natuurlijk van smaakvol eten.

Evenwichtsgevoel is een complex mechanisme, bestaande uit een combinatie van visuele informatie, informatie uit het binnenoor (evenwichtsorgaan) en lichaamsgevoel - de gewaarwording van de positie van je lichaam ten opzichte van de omgeving. Al die elementen samen zijn nodig om een stabiel gevoel te hebben.

Een afnemend visueel vermogen heeft hierop natuurlijk veel invloed: als iemand niet kan vertrouwen op de visuele informatie die hij krijgt, raakt hij onzeker. Maar ook als iemand op hetzelfde moment (tijdens het lopen, bij het gaan zitten) wordt afgeleid, of zijn hersenen worden deels in beslag genomen door andere dingen, kan hij makkelijk onzeker en uit balans raken.

Daarom is het belangrijk om op cruciale plekken (bij opstapjes, doorgangen etc.) voldoende licht te hebben, en te zorgen dat men zich voldoende kan concentreren op de beweging: geen afleidende informatie, geen drukke omgeving (zowel visueel als qua geluid).

Deze laatste opmerking kan dienen als leidraad bij het ontwerpen voor ouderen met dementie, zodat veel onrustige en gevaarlijke situaties voorkomen kunnen worden:

De belevingswereld van ouderen wordt kleiner, meer geconcentreerd. Men heeft meer moeite met situaties waarin veel indrukken tegelijk aanwezig zijn. En in combinatie met dementie zie je dat dat vaak leidt tot onrust: angst, paniek, boosheid of agressie.

Ontwerpen vanuit een fijngevoelig inleven in de belevingswereld van ouderen met dementie kan dit ondervangen: door de indrukken beter gedoseerd te verdelen: niet te veel en ook niet te weinig. Op die manier kunnen ontwerpers een waardevolle bijdrage leveren aan rust en vertrouwen in de woonomgeving.